Dulið mikilvægi íþróttaiðkunar

Í dag fimmtudag klukkan 15:00, í Laugardalshöll, verður kynnt ný frumrannsókn Félagsvísindastofnunar Háskóla Íslands sem ber heitið „Íþróttir á Íslandi umfang og hagræn áhrif“. Skýrslan er rituð af þeim Þórólfi Þórlindssyni, Viðari Halldórssyni, Jónasi Hlyn Hallgrímssyni, Daða Lárussyni og Drífu Pálín Geirs.

Þessi skýrsla, þrátt fyrir að vera einungis áfangaskýrsla af verki í vinnslu, er stórmerkilegt innlegg í íslenska þjóðfélagsumræðu. Meðal þess sem kemur fram og hefur náð athygli fréttamiðla er að beinar gjaldeyristekjur af íþróttastarfi eru um 4 milljarðar á ári og 25 til 30 þúsund ferðamenn sækja Ísland heim árlega vegna íþróttatengdrar starfsemi. 

Það sem mig langar að vekja hér máls á, er þáttur sem ekki hefur farið eins hátt. Hlutverk íþróttahreyfingarinnar í samfélaginu, hvers virði það er og hvernig þjóðfélagið metur það framlag. 

Skýrsluhöfundar nefna að þar sem vel er staðið að íþróttastarfi hafi það mikilvæg og jákvæð áhrif á lýðheilsu hér á landi. Gögn sem skýrsluhöfundar hafa aflað sér sýna tengsl íþróttaþátttöku og heilsutengdrar hegðunar unglinga. Þetta eru jákvæð forvarnaráhrif sem oftar en ekki eru hulin. Skýrsluhöfundar leiða að því líkum að framlag íþróttahreyfingarinnar (sem að stærstum hluta er hreyfing sjálfboðaliða) til lýðheilsu nemi milljörðum árlega í formi bættrar heilsu og lægri heilbrigðiskostnaðar. 

Ég er einn þeirra sem hef lengi haldið því fram að mikilvægi Íþróttahreyfingarinnar fyrir samfélagið sé dulið og ekki metið að verðleikum. Skýrsla þessi staðfestir þann grun án nokkurs vafa. 

Rétt er á þessum tímapunkti að benda stjórnmálamönnum og fyrirsvarsmönnum fyrirtækja á þá staðreynd að mikil tækifæri felast í því að sýna samfélagslega ábyrgð og standa duglega við bakið á þeirri hreyfingu sem stundar mannrækt á börnum og unglingum þessa lands, oftast með frábærum árangri, þjóðinni allri til heilla.

Bullsýður á katli!

Ketill Sigurjónsson orkubloggari og talsmaður Landsvirkjunar skrifar hér á mbl.is pistil sem ber heitið „Strönduð orka og lítil arðsemi“. Í þessum pistli eins og oft áður slær Ketill um sig með fullyrðingum sem í besta falli geta talist bull – en ná þó tæpast þeim hæðum. Katli er m.a. tíðrætt um sérhagmunagæslu og áróður í skrifum sínum. Sannleikurinn er hins vegar sá, að hann sér sjálfur alfarið um þá hlið málsins og ruglar um leið vísvitandi með hugtök.

Í þessum pistli segir hann meðal annars „… bara á síðustu átta árum nam rekstrarhagnaður Norðuráls (EBITDA) meira en einum milljarði USD. Þetta er í reynd að megninu til auðlindaarður af nýtingu íslenskra orkuauðlinda. Staðan í dag er sem sagt sú að þarna þjónar arðurinn af nýtingu umræddra vatnsafls- og jarðvarmaauðlinda fyrst og fremst þeim tilgangi að halda uppi hlutabréfaverði Century Aluminum.“ 

Rétt er hér að minna lesendur á að skammstöfunin EBITDA stendur fyrir Earnings Before Interest, Taxes, Depreciation and Amortization eða á íslensku, afkoma fyrirtækja áður en tekið er tillit til vaxtagreiðslna og vaxtatekna, skattgreiðslna og afskrifta.

Þarna gefur greinarhöfundur sterklega til kynna að eigendur Norðuráls hafi leyst til sín þetta fé. Hann spilar vísvitandi á tilfinningar þeirra sem ekki hafa þekkingu á því að greina á milli EBITDA annarsvegar og hagnaðar hinsvegar. 

Með sömu aðferðafræði og Ketill beitir í grein sinni get ég slegið fram eftirfarandi fullyrðingu með réttu: Bara á síðustu átta árum nam rekstrarhagnaður Landsvirkjunar (EBITDA) meira en tveimur komma tveim milljörðum USD án þess að eigendur fyrirtækisins hafi notið góðs af þessum hagnaði. Þvert á móti hefur verð á raforku til heimila og fyrirtækja landsins hækkað.

Að slá um sig með tölum um framlegð (EBITDA) líkt og ég geri í dæminu hér að ofan og Ketill gerir í pistli sínum, gefur falska mynd, hvort sem um Norðurál eða Landsvirkjun er að ræða.  Þetta eru stór fyrirtæki með umtalsverðar fjárfestingar í mannvirkjum og vélbúnaði og þar af leiðandi með miklar afskriftir og fjármagnskostnað sem eðlilegt er. Eðlilegra væri  í slíkum samanburði að horfa til sambands fjármunamyndunar og fjárfestingar. Þar gengur dæmið ágætlega upp hjá báðum fyrirtækjum, en þó sýnu betur hjá Landsvirkjun miðað við áætlað verðmæti fyrirtækisins. Það er ánægjulegt að sjá gríðarlega verðmætaaukningu Landsvirkjunar síðustu 10 ár en eins og allir vita byggist sú verðmætaaukning að langstærstum hluta á orkusölu til álvera. Þar munar sjálfsagt mest um álverðstengdan samning við Alcoa.

Fullyrðingar Ketils og töluleg framsetning hans í umræddum pistli eru því eins og svo oft áður vísvitandi falskar og áróðurskenndar. Svari því nú hver sem vill, í hverra þágu hann lætur svona bull frá sér fara. 

Bullið um orkusölu til Bretlands

Nýverið var haldin ráðstefna um mögulegan raforkusæstreng milli Íslands og Bretlands. Þegar litið er til þeirra sem stóðu að fundinum og höfðu þar framsögu, kemur ekki á óvart að um var að ræða hallelújasamkomu hagsmunaðila. 

Landsvirkjun hefur stundað kostnaðarsamt trúboð fyrir sæstrengnum undanfarin ár. Eins og vænta mátti ritaði helsti trúboði sæstrengsins og talsmaður Landsvirkjunar enn eina áróðursgreinina um „ótvíræða kosti sæstrengsins“. Að vanda klykkti hann út með niðrandi orðum um íslenska stóriðju sem er fastur liður í skrifum hans. Það er umhugsunarefni að Landsvirkjun skuli verja almannafé til ítrekaðs óhróðurs um viðskiptavini sína með þessum hætti.

Raforkuverð og þróun í Bretlandi
Talsmaður þessi ímyndar sér í grein sinn að að raforkuverðið, sem vænta mætti vegna raforkusölu til Bretlands, yrði sennilega á bilinu 80-140 Bandaríkjadollara á megawattsstund ($/MWst) að frádregnu flutningsgjaldi yfir strenginn sem sýnt hefur verið fram á að verður um 125 $/MWst. Samanlagt væri verðið því um 265 $/MWst Bretlandsmegin ef villtustu draumar talsmannsins eiga að ganga eftir.  Staðreyndin er hins vegar sú að líkt og annars staðar í Evrópu hefur orkuverð í Bretlandi farið lækkandi upp á síðkastið, þó að það hafi ekki lækkað jafnmikið og á meginlandinu og á Norðurlöndum. Þannig er meðalverð ársins 2015 á markaði í Bretlandi u.þ.b. 68 $/MWst en var þegar hæst lét árið 2011 u.þ.b. 90 $/MWst. Í Bretlandi hefur því orðið lækkunin á tímabilinu 2011 til 2015 um 30%. Ekkert bendir til þess að nokkurn tíma í framtíðinni verði möguleiki á því að koma verði fyrir raforkuna í gegnum fyrirhugaðan sæstreng neitt nálægt þessu.

En er líklegt að orkuverð í Bretlandi hækki yfirleitt? Ekki eru færð ein einustu rök fyrir því í grein talsmannsins að líklegt sé að verðið stígi aftur. Þvert á móti benda nýjustu vísbendingar til þess að orkuverð í Bretlandi, muni halda áfram að lækka til lengri tíma litið eins og annarstaðar í Evrópu. Nægir þar að nefna gríðarlegar gaslindir sem Bretar hafa nýlega fundið. Það er ekkert smáræði sem álitið er að sé í jörðu á Englandi af gasi og olíu.  Þannig bendir allt til að Bretar geta verið sér nógir um gas í áratugi, jafnvel í heila öld, en  bresk yfirvöld hafa þegar veitt 27 ný leyfi til olíu- og gasleitar.  

Þróun á köldum samruna er komin á flug og svo virðist að sú tækni sé innan seilingar. Þessu til viðbótar má nefna að breska fyrirtækið Moltex Energy hefur í tvö ár þróað umhverfisvæna kjarnorku með MSR aðferðinni svokölluðu. Moltex Energy hefur nú þegar verið valið til að byggja fyrsta MSR tilraunaverið í Bretlandi og líklegt er að það verði orðið að veruleika innan tveggja ára. Um er ræða hagnýtingu umhverfisvænnar kjarnorku með þóríum sem hugsanlega getur umbylt orkubúskap heimsins til lengri tíma litið og stórlækkað orkuverð.

Tenging milli markaðssvæða innan Evrópu leiðir svo til þess að rafmagn flyst frá lágverðsmarkaði til háverðsmarkaðar. Samkvæmt lögmálum framboðs og eftirspurnar mun það þýða hækkun á verði á lágverðsmarkaðnum og lækkun á verði á háverðsmarkaðnum. Þannig hafa stórar tengingar, eins og t.d. frá Noregi þrýst verði þar upp en haft lækkandi verðáhrif á Bretlandsmarkaði. Hið sama mun gerast hér verði sæstrengurinn að veruleika. Verð hérlendis til heimila og fyrirtækja mun hækka verulega.

Flest lönd heimsins hafa sett sér þá stefnu að efla hlutdeild endurnýjanlegra orkukosta. Ný sólarorku og vind-raforkuver skjóta upp kollinum víða, í þeirri viðleitni landa að auka hlutfall grænnar orku. Á sama tíma eru gerðar auknar kröfur til orkunýtni rafbúnaðar. Orkunýting er því stöðugt að batna. Þessi þróun, sem ekki sér fyrir endann á, þrýstir enn frekar á verðlækkanir til langframa.

Draumórar
Þannig benda öll rök til þess að orkuverð á Bretlandsmarkaði haldi áfram að lækka. Engar vísbendingar eru um að nokkurntíma í framtíðinni verði möguleiki á því að koma verði fyrir raforkuna í gegnum fyrirhugaðan sæstreng neitt nálægt því verði sem talsmaðurinn nefnir í grein sinni.

 

P.S. Í upplýsingum sem koma fram neðanmáls í Fésbókar athugasemdum við grein talsmannsins getur aðili þess sem viðstaddur var fundinn, að verðin sem talsmaðurinn setur fram í umræddri grein sinni hafi aldrei komið fram á fundinum.

 

Nýir annmarkar á lagningu raforkusæstrengs

Umræða um lagningu raforkusæstrengs hefur verið fyrirferðarmikil undanfarið og á morgun verður haldin ráðstefna á vegum Bresk - íslenska viðskiptaráðsins um þetta verkefni. Athygli vekur að ræðumenn eru nær eingöngu breskir og hafa mikilla hagsmuna að gæta við lagningu sæstrengsins til Bretlands. Íslenskir hagsmunir eru hins vegar andstæðir. Raforkuverð til heimila myndi hækka verulega hér á landi og raforkan yrði send úr landi eins og hver önnur óunnin hrávara í stað þess að skapa verðmæti innanlands. Auk þess væru gríðarlegar virkjanaframkvæmdir, sem sæstrengurinn krefðist og jafngiltu tveimur Kárahjnúkavirkjunum, í andstöðu við vilja þjóðarinnar samkvæmt nýlegri viðhorfskönnun.

Ólöglegar niðurgreiðslur?

Ljóst er að sæstrengur á milli Íslands og Bretlands yrði háður miklum niðurgreiðslum breska ríkisins og þar stendur kannski hnífurinn í kúnni. Styrkurinn er nefnilega háður samþykki Framkvæmdastjórnar ESB sem ekki verður auðfengið ef marka má nýlega umfjöllun um sambærilegt mál á Spáni. Verið er að undirbúa málarekstur þar í landi sem byggist á því fordæmi að Framkvæmdastjórn ESB hefur verið mótfallin ákveðnum ríkisstyrkjum Breta á þessu sviði.

Ljóst er að lög Evrópusambandsins eru æðri lögum hvers lands um sig í þessum efnum og þar er ekki á vísan að róa. Það er því ekki nóg að bresk stjórnvöld samþykki niðurgreiðslur vegna sæstrengsins. Áður en farið verður að semja við Breta, verður væntanlega að fá blessun Framkvæmdastjórnar ESB eða að semja um sæstrenginn með fyrirvara um samþykki hennar.

Nú hefur lagning sæstrengs verið í skoðun hjá Landsvirkjun í 5-6 ár án þess að nokkuð hafi heyrst um niðurstöður. Málið er einnig til skoðunar hjá iðnaðarráðuneytinu sem bauð út mat á áhrifum sæstrengs í vor. Í útboðsgögnum var ekki minnst einu orði á aðkomu Framkvæmdastjórnar ESB! Eðlilegt hefði kannski verið að banka upp á framkvæmdastjórninni áður en lagt var út í kostnaðarsama skoðun á máli sem getur strandað á skrifborði í Brussel.

Enn lækkar orkan!

Það má öllum vera ljóst að orkuverð um allan heim hefur tekið þess háttar dýfur síðustu ár að það á sér fá fordæmi. Þannig birtist á Bloomberg fréttaveitunni grein um málið fyrir skömmu síðan þar sem þeir hjá Bloomberg benda á að orkuverð í Þýskalandi hafi lækkað niður fyrir 30 Bandaríkjadali á hverja megawattsstund ($/MWst) í fyrsta skipti í áratug. Þá hafi hlutabréf í fyrirtækjum á orkumarkaði s.s. EON lækkað niður fyrir 10 evrur á hlut í fyrsta skipti í 15 ár og ekki sér fyrir endann á lækkunarbylgjunni. Þannig hafa orðið umtalsverðar lækkanir á Norðurlöndum, í Evrópu, í Kanada og í Bandaríkjunum eða öllum þeim helstu ríkjum sem við höfum borið okkur saman við.

Nýir samningar um orku í Kanada
Fyrir nokkrum vikum síðan var undirritaður nýr samningur um orkukaup Alcoa og Hydro Québec í Kanada. Samningurinn tók til þriggja álvera. Þau eru Alcoa Becancour, Alcoa Deschambault og Alcoa Baie-Comeau. Allir þessir samningar eru tengdir við álverð og munurinn á milli þeirra er umtalsverður. Miðað við álverð dagsins í dag má gera ráð fyrir að hæsta verðið sé um 30 bandaríkjadalir á hverja megawattsstund ($/MWst) og hið lægsta  16-18 $/MWst. Meðaltal þessara samninga er undir 25 $/MWst miðað við álverð í dag.  Rétt er að geta þess til samanburðar að meðalverð hverrar seldrar megawattsstundar hjá Landsvirkjun var 27 bandaríkjadalir samkvæmt ársreikning félagsins fyrir árið 2014.

Síðasta föstudag, þann 11. september 2015, birtust fréttir, m.a. á vef Wallstreet í Þýskalandi þar sem kemur fram að Alouette álverið í Kanada hafi verið að fá verulega lækkun á orkuverði sínu. Alouette er eitt stærsta álver í heimi og er í blandaðri eignaraðild. 

Í þessum samningum samþykkir kanadíska orkufyrirtækið Hydro Québec umtalsverða lækkun á orkuverði til Alouette.  Verðið í þessum samningi er einmitt í samræmi við þær verðlækkanir sem sáust í ofangreindum samningum Alcoa.  Aluette álverið notar tæp 1000 megawött af orku og Alcoa álverin um 1700 megawött.  Þessi álver kaupa þannig um  2700 MW af rafmagni sem er umtalsvert meira en allar virkjanir á Íslandi geta framleitt til samans.  Allir þessir samningar sem Hydro Québec hefur verið að gera eru að fullu tengdir við heimsmarkaðsverð á áli en voru það ekki áður.  Þannig eru Kanadamenn að auka tengingu raforkusamninga sinna við álverð á sama tíma og Landsvirkjun talar um að slík tenging sé óæskileg.

Hið merkilega í þessum samningum er að fyrir örfáum árum voru Kanadamenn vissir um að mikil gósentíð væri í nánd vegna hækkandi orkuverðs og kröfðust þá um 43 bandaríkjadala fyrir megawattstundina, auk flutningskostnaðar, sem er sama verð og Landsvirkjun setur fram í gjaldskrá sinni.

Líkindin við Kanada?
Ákveðnum aðilum virðist mikið í mun, að sannfæra fólk um að orkuverð til álvera á Vesturlöndum sé að hækka. Þetta er ekki rétt! Raforkuverð í nýjum samningum við álver í Kanada hefur án nokkurs vafa verið að lækka (sjá hér að ofan) og reyndar raforkuverð til allra raforkukaupenda þar í landi. 

Kanada er líklega langbesta fyrirmyndin sem við Íslendingar getum borið okkur saman við. Því er rökrétt að horfa aðeins á sögu orkumála í Kanada og á Íslandi.

• Bæði ríkin eru víðáttumikil miðað við höfðatölu og eiga miklu meiri orku en heimili og hefðbundinn iðnaður getur notað.  
• Bæði ríkin völdu áliðnað til að nýta orkuauðlindir sínar.
• Bæði löndin hafa þannig byggt upp gríðarsterkan og orkusækinn iðnað.
• Kanada selur mest af sínu áli til nágranna sinna í Bandaríkjunum. 
• Ísland selur sitt ál til nágranna í Evrópu. 
• Í Kanada byggðust upp sterk þjónustufyrirtæki í hönnun, tækni og byggingum álvera og það sama hefur gerst hér á landi á síðustu áratugum.
• Í kringum aldamótin síðustu fóru Kanadamenn að horfa suður yfir landamærin á hin þéttbýlu og olíuháðu Bandaríki og sáu að þar var orkuverð á markaði mun hærra en í Kanada. Því voru tengingar við bandaríska orkukerfið auknar verulega og farið að selja orku suður fyrir landamærin.
• Um leið hækkaði orkuverðið til allra kaupenda.
• Verðið var sett 43 Kanadadali á MWst sem þá jafngilti þá um 43 Bandaríkjadölum.
• Landsvirkjun gaf út samningsverð sitt til 12 ára 43 Bandaríkjadali á MWst.

Síðan fóru Bandaríkjamenn að framleiða mun ódýrari orku með jarðgasi. Í stuttu máli hrundi orkuverðið í Bandaríkjunum og salan þangað var ekki eins arðsöm og áður. Orkuverð í Kanada hefur einnig lækkað hratt í kjölfarið.  

Við höfum verið að velta fyrir okkur raforkusæstreng til Bretlands á sama tíma og Bretar tilkynna um 1,3 billjarða (10¹⁵) rúmfeta gasfund í norður hluta landsins. Hvaða áhrif það á eftir að hafa á orkumarkað Bretlands er enn óvíst.

Staðan núna er sú að Kanadamenn eiga 1000-2000 megawött laus sem erfiðlega gengur að finna verkefni fyrir. Kanadadalurinn er einungis 75% af því sem Bandaríkjadalurinn er í dag og orkuverð heimsins er enn að falla. Þessar staðreyndir speglast í nýjum risa samningum um raforku til álvera í Kanada.

Markaðsaðstæður ráða för
Eins og samningar Hydro Québec við Alcoa og nú síðast Alouette sýna, þá spegla þessir samningar þær markaðsaðstæður sem ríkja þegar þeir eru gerðir. Það er að mörgu að hyggja og ljóst er að forráðamenn Hydro Québec hafa metið stöðuna þannig að betra væri að tryggja langtíma samninga sem tækju mið að álverði heimsins á hverjum tíma frekar en að eiga á hættu að missa viðskiptin alveg. Þetta eru staðreyndir málsins. Beyglaðar söguskýringar sjálfskipaðra sérfræðinga breyta litlu þar um, sama hversu langt er gengið í að hagræða sannleikanum. 

Slóðir fyrir þá sem vilja kynna sér málið nánar:

http://www.wallstreet-online.de/nachricht/7939430-amag-austria-metall-ag-alouette-smelter-agrees-new-terms-and-conditions-for-electricity-supply

http://ici.radio-canada.ca/nouvelles/economie/2015/04/23/003-aluminerie-alouette-sept-iles-hydro-quebec-investissements.shtml

http://www.journaldemontreal.com/2015/09/10/aluminerie-alouette-et-le-gouvernement-sentendent-sur-un-tarif-energetique

http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-08-25/why-do-germany-s-electricity-prices-keep-falling-

http://www.bloomberg.com/news/articles/2015-08-24/german-electricity-falls-below-30-euros-for-first-time-since-03 

Níð um mjólkurkú

Ketill Sigurjónsson, framkvæmdastjóri Askja Energy Partners ehf, sem Landsvirkjun fjármagnar, fer mikinn í pistli sínum 12. ágúst hér á mbl.is. Ketill hamast sem fyrr við að telja fólki trú um að Landsvirkjun selji orku til stóriðjunnar, sérstaklega til álvera, á allt of lágu verði. Þetta er áhugverð viðleitni hjá Katli, sérstaklega þar sem rök hníga í gagnstæða átt. Sterku rökin, sem Ketill forðast að ræða, eru mörg. Hér skal nefna tvenn:

Almennt raforkuverð á Íslandi er mun lægra vegna stóriðjunnar
Landsvirkjun var stofnuð 1965. Einn megintilgangur fyrirtækisins var að sjá íslenskum heimilum og fyrirtækjum fyrir ódýrri orku. Þannig varð fyrsti stóriðjusamningur Landsvirkjunar við Alusuisse hornsteinn í framkvæmd þessarar stefnu. Alla tíð síðan hafa almennir notendur á Íslandi notið hagstæðs orkuverðs í skjóli stóriðjunnar. Í samantekt, sem Jóhannes Geir Sigurgeirsson, fyrrum formaður stjórnar Landsvirkjunar, reit fyrir Skóla atvinnulífsins 2009 kemur fram að á tímabilinu 1997 til 2008 hafi meðalfjölskyldan greitt, á föstu verðlagi ársins 2008, 30% lægri rafmagnsreikning árið 2008 en 1997. Jóhannes telur að sú lækkun sé til komin að miklu leyti vegna aukinnar sölu til stóriðju.

Í skýrslu, sem Ásgeir Jónsson og Sigurður Jóhannesson gerðu um arðsemi Landsvirkjunar fyrir Fjármálaráðuneytið árið 2011, kemur fram að það sé rangt sem oft heyrist í umræðu hér að raforkusala til heimila hafi niðurgreitt raforkusölu til stóriðju. Þvert á móti sýna niðurstöður Ásgeirs og Sigurðar að íslensk heimili hafa notið mjög góðs af stóriðjunni að því leyti að raforkusala til stóriðju hefur gefið færi á nýtingu stærri og hagkvæmari virkjunarkosta, og leitt til uppbyggingar stærra og öruggara dreifikerfis.

Ketill forðast eins og heitan eld að nefna þetta atriði sem er mögulega eitt hið mikilvægasta í heildar-orkumynd okkar.

Gríðarleg virðisaukning Landsvirkjunar
Ríkið keypti tæplega helmings hlut í Landsvirkjun árið 2006 á ríflega 30 milljarða. Út frá því má álykta að virði félagsins á þeim tíma hafi verið u.þ.b. 60 milljarðar. Í dag telja sérfræðingar að virði Landsvirkjunar sé að minnsta kosti um 500 millljarðar króna. Þessi gríðarlega virðisaukning hefur orðið til vegna sölu Landsvirkjunar á orku til stóriðjunnar. Bendir þessi gríðarlega virðisaukning til þess að Landsvirkjun hafi verið að gefa frá sér orku landsins? Ég tel að það sé hreint fráleit túlkun staðreynda í þessu ljósi. Rétt er líka að minna á loforð núverandi forstjóra Landsvirkjunar um umtalsverðar arðgreiðslur sem byggjast á því að félagið hefur greitt skuldir sínar niður hraðar en reiknað var með vegna gríðarlegra tekna frá stóriðjunni.

Hamast á mjólkurkúnni
Margir kannast við BCG módelið svokallaða sem Boston Consulting Group kom fram með á sínum tíma og byggist á því að skipta vörum fyrirtækis upp í spurningarmerki, hunda, stjörnur og mjólkurkýr/peningakýr (e. Cash cow). Stóriðjan, sérstaklega álfyrirtækin, er samkvæmt því líkani hin afurðamikla mjólkurkýr/peningakýr Landsvirkjunar. Viðbótar fjárfestingarþörf hennar vegna er lítil nema að ný fyrirtæki bætist við, fjárstreymi frá stóriðjunni til Landsvirkjunar er mjög mikið og nýtist til þess að styrkja og byggja upp spurningarmerkin og stjörnurnar.

Það er því einkennilegt í meira lagi að Landsvirkjun fjármagni starfsemi þess manns sem með reglulegum hætti hefur ráðist á mjólkurkú félagsins á ómaklegan hátt.  Er ekki mál að linni?

 

Ríkir samkeppnismarkaður með raforku á Íslandi?

Það er allrar athygli vert að skoða vel hvað er að gerast á mörkuðum með rafmagn. Stjórnendur í orkuframleiðslu hér hafa síðustu misseri horft út fyrir landsteinana í leit að hagstæðum fordæmum, þrátt fyrir að viðurkennt sé að orkumarkaður á Íslandi sé einstakur í sinni röð (þ.e. fákeppnismarkaður með markaðsráðandi ríkisfyrirtæki) og samanburður við það sem gerist á erlendum samkeppnismarkaði geti því verið villandi. 

Mikil verðlækkun í nágrannalöndum
En hver hefur þróun orkuverðs verið í nágrannalöndum okkar? Við skulum byrja á því að skoða mynd sem sýnir mikið verðfall á mörkuðum á Norðurlöndum sl. 4 ár. Öfugt við það sem gerst hefur hér á landi, hefur orkuverð verið í mikilli og stöðugri niðursveiflu frá árinu 2011. Lækkunin á þessu tímabili er ríflega 75% og þegar sama tímabil er skoðað fyrir Þýskaland er lækkunin 54%. Sumir  halda því fram að hér sé um tímabundna lækkun að ræða og verðið fari fljótt upp aftur. Við leit á haldbærum rökum sem gætu stutt þá fullyrðingu hef ég fundið nokkurt magn af framvirkum samningum sem benda í öfuga átt. M.ö.o. bendir allt til þess að það lága orkuverð sem nú ríkir, verði á þessu róli a.m.k. næstu 5 árin og að vangaveltur um annað séu gripnar úr lausu lofti.

 

 

Miklar hækkanir hér á landi
Á sama tíma hefur verð á orku á Íslandi verið að hækka undir því yfirskini að hér sé svo mikil eftirspurn. Nægir hér að benda á nýlega grein í Morgunblaðinu þar sem meðal annars er rætt við Bryndísi Skúladóttur forstöðumann umhverfismála hjá Samtökum Iðnaðarins. Þar kemur fram að hækkun á raforkuverði hefur verulega íþyngjandi áhrif á iðnfyrirtæki s.s. matvælaframleiðendur, prentfyrirtæki, plastframleiðslu og málmiðnað svo fátt eitt sé nefnt. Tilefni þessarar greinar í Morgunblaðinu var 40% gjaldskrárhækkun Landsvirkjunar. Þar er haft eftir fyrirsvarsmönnum Landsvirkjunar að það séu lögmál framboðs og eftirspurnar sem ráði verðinu. Er það nú svo?

Ímynduð samkeppni á gervimarkaði
Ríkisfyrirtækið Landsvirkjun framleiðir u.þ.b. 75% af allri raforku í landinu. Með því að stýra rennsli úr miðlunarlónum getur fyrirtækið stjórnað framboðinu á þeirri orku sem til sölu er. Landsvirkjun er líka í þeirri stöðu að ráða við hverja er samið um orkukaup, þannig að félagið ræður ekki einungis framboðinu heldur líka eftirspurninni. Það er því í fullkominni mótsögn við anda heilbrigðrar samkeppni, og um leið óásættanlegt, að forsvarsmenn Landsvirkjunar komist upp með að skýra 40% hækkun á heildsöluverði sínu með lögmáli framboðs og eftirspurnar, þegar sem þeir sitja beggja vegna borðs.

Vissulega leggja raforkulögin frá 2003 grunn að því að hér geti í ófyrirsjáanlegri framtíð þróast eðlilegur samkeppnismarkaður með raforku. En það er langt frá því að sú framtíðarsýn, sem birtist í þessum lögum, sé að ganga eftir.

Stjórnendur Landsvirkjunar leggja þann skilning í raforkulögin, að þau heimili þeim að kalla fákeppnismarkað með markaðsráðandi ríkisfyrirtæki, samkeppnismarkað. Það ríkir ekki samkeppni á íslenskum raforkumarkaði heldur þvert á móti fákeppni þar sem ríkisfyrirtækið Landsvirkjun er í markaðsráðandi stöðu og hækkar gjaldskrá sína að vild án þess að hægt sé að rökstyðja þá hækkun. Á sama tíma og orka í þeim löndum sem við berum okkur helst saman við hefur lækkað á bilinu 54% til 75%, upplifum við órökstudda 40% hækkun á raforkuverði.

Viðbótar skattheimta
Hver ber svo á þessu ábyrgð? Það hlýtur að vera eiganda Landsvirkjunar að gæta þess að þeir sem veljast til þess að stjórna Landsvirkjun taki ákvarðanir sínar út frá heildarhagsmunum þjóðarinnar. Það er erfitt að sjá að þessar hækkanir í kjölfar kjarasamninga séu réttlætanlegar. Böndin berast óneitanlega að ríkisstjórninni því hækkun þessa er ekki hægt að kalla neitt annað en viðbótar skattheimtu á atvinnurekstur. Þessi viðbótar skattheimta gengur síðan í gegnum verðhækkanir á framleiðsluvörum hefur áhrif vísitölu og lán heimilanna. 

Einföld leið til að skapa samkeppni
Ríkisstjórnin ber einnig ábyrgð á því að engin önnur orkufyrirtæki en Landsvirkjun fá úthlutað vatnsafli til virkjunar. Sú einokun á rætur að rekja til þess að við stofnun Landsvirkjunar lagði Reykjavíkurborg til eignir sínar í Soginu á móti Búrfellsvirkjun í eigu ríkisins og Akureyrarbær lagði til eignir sínar í Laxárvirkjun. Slík einokunarstaða var kannski réttlætanleg á upphafsárunum en er það alls ekki lengur.

Svo má líka velta því fyrir sér að ef einhver raunverulegur áhugi er fyrir hendi á að hér myndist samkeppnismarkaður með raforku, liggur beint við að brjóta Landsvirkjun upp í tvær eða fleiri smærri einingar sem þá geta keppt sín í milli um kaupendur, þjóðinni allri til heilla. Þá fyrst væri hægt að ræða um áhrif framboðs og eftirspurnar með réttu og á þann veg mætti líka fjölga áhugaverðum störfum úti á landsbyggðinni.

 

Ógreinileg greining

Í Markaðspunktum Arion banka dagsettum 16. júlí 2015 tekur greiningardeild bankans fyrir álitamál varðandi lagningu sæstrengs til Bretlands. Það kemur á óvart hve samantekt bankans er grunn að þessu sinni. Engu er líkara en að bankastarfsmennirnir hafa ekki haft fyrir því að kynna sér þróun á þeim mörkuðum sem þeir eru að fjalla um, heldur byggi þeir skrif sín á einhliða málflutningi Landsvirkjunar og svo á skýrslu Gamma um áhrif sæstrengs á afkomu heimila landsins. Önnur sjónarmið eru virt að vettugi.

Opinberar greinar valinkunnra manna með fjölþætta sérþekkingu eru ekki teknar með í greiningu bankans. Má þar nefna sérstaklega einstaklinga á borð við Bjarna Jónsson, rafmagnsverkfræðing, Bjarna Má Gylfason, hagfræðing Samtaka iðnaðarins, Friðrik Daníelsson, verkfræðing, Sveinn Valfells, eðlisfræðing og hagfræðing, Ívar Pálsson, viðskiptafræðing, Skúla Jóhannsson, verkfræðing, Kjartan Garðarsson vélaverkfræðing, Þorstein Þorsteinsson markaðsfræðing og síðast en ekki síst Elías Elíasson fv. sérfræðing í orkumálum hjá Landsvirkjun. Allir þessir aðilar hafa tekið þátt í umræðunni að undanförnu og varað sterklega við áformum Landsvirkjunar varðandi orkusölu um sæstreng með margvíslegum gildum rökum sem greiningardeild bankans kýs að líta alfarið framhjá. 

Í umræddum Markaðspunktum segir meðal annars „Rætt hefur verið um að Landsvirkjun gæti fengið 80 bandaríkjadollara á MWst,“ Þessi fullyrðing er síðan tengd inn á fyrirlestur Björgvins Skúla Sigurðssonar, framkvæmdastjóra markaðs- og viðskiptaþróunarsviðs Landsvirkjunar á morgunfundi Landsbankans. Þar segir Björgvin „Ef við tökum bara umframorkuna eina og sér og skoðum þau verð sem að gefið er til kynna að við gætum fengið fyrir þessa orku erlendis og ég minni á að þessi orka er verðlaus á Íslandi í dag að þá reiknum við með því að hægt sé að ná allt að 80 og jafnvel hærri verðum en 80 bandaríkjadollurum á MWst fyrir þessa orku“

Allir sem eitthvað hafa haft fyrir því að kynna sér orkuverð í Evrópu upp á síðkastið sjá strax að þessi framsetning stenst enga skoðun. Samkvæmt þessu ætlar Landvirkjun sér að nánast þrefalda meðal orkuverð sitt í dag á þeirri orku sem selja á inn á strenginn. Þessar hugmyndir eru settar fram á sama tíma og orkuverð í Skandinavíu hefur frá árinu 2011 fallið um 75% og í Þýskalandi er verðfallið 54% á sama tíma.

Til viðbótar við orkuverðið sjálft kemur svo flutningsverð í gegnum strenginn sem öllum er ljóst að er risavaxið fjárfestingarverkefni ef af verður.  Þessa áætluðu fjárfestingu hefur m.a. Bjarni Jónsson rafmagnsverkfræðingur reiknað yfir í flutningsverð á hverja megavattsstund (MWst). Varpast þá yfir á orkuna 125 Bandaríkjadala kostnaður á hverja selda megavattsstund ($/MWh). Skúli Jóhannsson verkfræðingur hjá Annað veldi ehf hefur einnig reynt að ná utan um kostnaðinn við raforkusæstreng og varpað honum yfir í flutning á hverja MWst niðurstaða hans er öllu lægri eða um $70 á hverja MWst.

Er trúverðugt að einhver sé tilbúin til að greiða samanlagt á bilinu  $150 til 205/MWst ($80 fyrir orkuna og $70 til 125 fyrir flutning) fyrir orku frá Íslandi? Þekkt er að yfirvöld í Bretlandi hafa verið að niðurgreiða nýja græna orku að einhverju marki síðustu ár. Ekkert dæmi er um að niðurgreiðslur hafi átt sér stað fyrir staðbundna umframorku. Auk þess sem nýjustu fréttir frá Bretlandi benda til þess að þessar niðurgreiðslur Breskra yfirvalda séu að renna sitt skeið.

Óneitanlega verður maður hálf hvumsa yfir vinnubrögðum greiningardeildar Arion banka og maður spyr sig hverra erinda þeir eru að ganga með þessum markaðspunktum sínum. Er nema von að maður velti fyrir sér hvort verið sé að innleiða að nýju vinnubrögð í líkingu og þau sem voru stunduð voru í íslenska bankakerfinu á árunum fyrir hrun?

Markmið Landsvirkjunar

Á vef Landsvirkjunar er undirsíða sem ber nafnið „Samkeppnisforskot“. Þar segir: „Markmið Landsvirkjunar er að bjóða ávallt samkeppnishæfustu kjör á raforku í Evrópu með langtímasamningum, hagstæðu verði og miklu afhendingaröryggi. Landsvirkjun býður í dag langtímasamninga um endurnýjanlega raforku á hagstæðasta verði innan Evrópu, en á árinu 2011 kynnti fyrirtækið 12 ára samninga á $43/MWst. Til samanburðar var markaðsverð á raforku í Skandinavíu þá $65/MWst og í Þýskalandi $71/MWst.“

Það er holur hljómur í þessari fullyrðingu Landsvirkjunar um hagstæðasta verð innan Evrópu þegar litið er til kvartana frá bændum, iðnfyrirtækjum og nú síðast fiskimjölsframleiðendum sem benda á að verðskrá Landsvirkjunar hafi verið hækkuð sem nemur 40% á þessu ári. Ljóst er samkvæmt þessu að Landsvirkjun nær ekki  markmiði sínu um hagstæðasta verð innan Evrópu. Verðið, $43/MWst, er langt frá því að geta talist hagkvæmur kostur í dag.

 

 

Eins og sjá má á myndinni hér að ofan hafa miklar breytingar átt sér stað á orkumörkuðum eftir að þetta markmið Landsvirkjunar var sett fram árið 2011. Á þeim tíma er ljóst að $43/MWst hefur ekki verið óraunhæft markmið.  Nú hefur það hins vegar gerst að verð í Evrópu hefur verið að lækka umtalsvert  og sérstaklega mikið síðustu 2 árin. Því til staðfestingar er vísað á síður Nordpoolspot og The European Energy Exchange. Á þessum síðum má sjá umtalverða lækkun á orku bæði í Skandinavíu og Þýskalandi. Verðið í Skandinavíu, sem var $65/MWst þegar Landsvirkjun setti fram þetta markmið, er þegar þetta er skrifað $16/MWst og verðið í Þýskalandi, sem var árið 2011 $71/MWst, hefur fallið í $32/MWst.

Vísbendingar dagsins í dag og spár greiningaraðila benda til þess að orkuverð standi í besta falli í stað eða haldi áfram að lækka. Það er áhugaverð spurning hvað skýrt getur hækkanir Landsvirkjunar þegar fyrirtækið er svona langt frá því að geta uppfyllt opinbert markmið sitt um að bjóða hagstæðasta orkuverð í Evrópu. Er ekki komin tími til þess að endurskoða verðstefnu fyrirtækisins þannig að fyrirtækið geti staðið við útgefin markmið sín?

Er hægt að tvöfalda verðmæti íslenskra sjáfvarafurða?

Á vef SFS er viðtal við Pétur Pálsson framkvæmdastjóra Vísis í Grindavík og Erlu Ósk Pétursdóttur dóttir hans sem starfar sem gæða- og þróunarstjóri Vísis. Greinin heitir „Enn hægt að tvöfalda verðmæti íslenskra sjávarafurða“  Þar bendir Pétur á þá staðreynd „að á undanförnum 20 til 30 árum hafi Íslendingar fjórfaldað verðmæti þorsks með vöruþróun og bættri nýtingu, heildar verðmætin nú séu tvöfalt meiri þrátt fyrir helmingi minni afla.  Pétur telur að hægt sé að gera enn betur og jafnvel tvöfalda verðmæti afurðanna, svo sem með aukinni vinnslu á svokölluðum hliðarafurðum en ekki síst með því að nálgast neytandann enn frekar.“

Það er rétt að vekja athygli á þessari framtíðarsýn stjórnenda Vísis. Þau hafa verið í framsækin í  vöruþróun á hráefni sem áður var minna nýtt og með því skapað mikil viðbótar verðmæti. Stofnun fyrirtækisins Codland í samvinnu við Sjávarklasann sem m.a. vinnur Collagen úr fiski er dæmi um þessa framsækni.

En það sem vakti mesta athygli mína voru orð Péturs um mikilvægi þess að nálgast neytandann enn frekar sem eitt að lykilatriðum í frekari verðmætasköpun í íslenskum sjávarútvegi.

Íslenskir útflytjendur á sjávarafurðum eiga þarna gríðarleg ónýtt tækifæri til aukinnar verðmætasköpunar. Helsti vaxtabroddur þessarar greinar liggur í gegnum bein markaðssamskipti við neytendur.

Íslenskar sjávarafurðir eru mjög lítið kynntar beint til neytenda á sama tíma og helstu samkeppnislönd eins og Noregur og Alaska (USA) setja umtalsverðar fjárhæðir í að kynna afurðir beint til neytenda.  Ljóst er að vitund neytenda um gæði og einstaka eiginleika á íslenskum sjávarafurðum er lítil og í einstaka tilfellum engin.

Gott dæmi um þetta vitundarleysi kemur fram í nýrri neytendarannsókn og markaðsgreiningu sem Norðmenn (Norwegian Seafood Council - NSC) stóðu fyrir á þýskalandsmarkaði. Þar er að finna sterkar vísbendingar um litla vitund neytenda á íslenskum sjávarafurðum. Á meðan svo stendur er ekki líklegt að árangur náist í því að fá fram hærra verð.

Er hægt að tvöfalda verðið? Mitt svar er ákveðið já! Ég er algerlega sammála þeirri framtíðarsýn sem Pétur og Erla setja fram og tek undir með þeim að með áframhaldandi vöruþróun í átt að neytendamarkaði og sameiginlegum markaðssamskiptum greinarinnar er þessi framtíðarsýn þeirra mjög raunhæf.