Það er þörf á að skipta upp Landsvirkjun!

Í aðsendri grein sem forstjóri Landvirkjunar ritar og birtist í Viðskiptablaðinu 25. maí síðastliðinn og nefnist „Um samkeppni á raforkumörkuðum“ reynir forstjórinn enn á ný að selja þjóðinni þá hugmynd að hlutverk Landsvirkjunar sé að safna peningum í nokkurskonar varasjóð ríkisins og fela alþingismönnum landsins að fara með það fé. Þjóðin hefur aldrei samþykkt þessa ráðstöfun og ekki Alþingi heldur.

Við almenningur í landinu teljum okkur hina réttu eigendur orkuauðlindanna sem hið opinbera gætir fyrir okkar hönd. Þeir stjórnmála menn sem stóðu saman að stofnun Landsvirkjunar á sínum tíma gengu svo frá málum að arður félagsins var notaður til þess að tryggja almenningi örugga orku á hagkvæmu verði. Þannig hefur verðmæti þessara auðlinda verið skilað til almennings í formi lágs orkuverðs. Á þessu urðu síðan umtalsverðar breytingar á síðari tímum. Fyrst með nýjum raforkulögum að Evrópskri fyrirmynd sem innleidd voru árið 2003 og síðan með stefnumörkun núverandi forstjóra sem í raun tók nokkuð skarpa beygju frá stefnumörkun þeirra sem gegndu starfinu á undan honum. Nú á Evrópskur markaður með eldsneyti að ráða för hér á landi en ekki skynsamleg nýting auðlindanna.

Í grein forstjórans sem nefnd er hér að ofan segir „Hlutverk fyrirtækisins er að hámarka afraksturinn af þeim orkulindum sem því er trúað fyrir með sjálfbæra nýtingu, verðmætasköpun og hagkvæmni að leiðarljósi. Þetta er ábyrgð sem við tökum alvarlega.“ Þetta er framsetning sem ég held að öll þjóðin (almenningur) geti verið sammála um í grundvallaratriðum. Spurningin er bara hvernig er þeim verðmætum sem auðlindin skilar ráðstafað. Á að greiða stórar summur af arði í ríkissjóð eða láta almenning njóta lægra orkuverðs? 

Það er gleðilegt að fyrirtækið er að komast á þann rekspöl að vera verulega arðbært. Það er einnig rétt að halda því til haga sem forstjórinn réttilega segir, að grundvöllurinn að arðgreiðslum framtíðarinnar hefur ekki verið lagður með verðhækkunum til heimila og smærri fyrirtækja. Á hinn bóginn er það staðreynd að stað þess að nota raforku til bræðslu sjávarfangs er í dag notuð svartolía að verulegu leiti vegna mikilla verðhækkana á raforkuverði til stærri notenda í iðnaði. Er eitthvað vit í því? 

Við verðum að horfast í augu við þá staðreynd að Landsvirkjun er ekki að starfa á samkeppnismarkaði heldur fákeppnismarkaði. Þrátt fyrir að verulegur hluti þeirrar raforku sem Landsvirkjun framleiðir sé seld alþjóðlegum fyrirtækjum og verðlagning orkunnar taki mið af alþjóðlegum markaðsaðstæðum að hluta. Þá er fyrirtækið eftir sem áður fyrirtæki með markaðsráðandi stöðu á fákeppnismarkaði hvort sem um er að ræða sölu til stórnotenda eða dreifingaraðila á heildsölu- og smásölumarkaði rafmagns innanlands.

Það er rétt í þessu samhengi að rifja hér upp að eðli þess að vera á samkeppnismarkaði er að þar fara fram kaup á sala með þeim hætti að hvorki seljandi eða kaupandi geta haft áhrif með einhliða ákvörðun á verðmyndun. Þessu er ekki til að dreifa á íslenskum raforkumarkaði. Seljandinn, Landsvirkjun hefur ítrekað einhliða hækkað verð og breytt skilmálum á ótryggðri orku. Innlendur iðnaður hefur fengið að kenna ítrekað á þessum fákeppnistilburðum fyrirtækisins sem segist vera í samkeppni.

Eina leiðin til þess að ná fram raunverulegum samkeppnisáhrifum á raforkumarkaði væri því að skipta Landsvirkjun upp. Alþingi hefur ekki enn markað þessu fyrirtæki þjóðarinnar stefnu en það hefur verið í umræðunni upp á síðkastið að hefja þá vinnu. Nýlega var skipaður þverpólitískur starfshópur um orkustefnu fyrir Ísland. Vonandi tekst í kjölfar þeirrar vinnu að setja fram eigendastefnu til lengri tíma.

Stóra pólitíska spurningin sem þarf því að byrja á því að svara er hvort vilja menn markaðsvæða Landsvirkjun að Evrópskri fyrirmynd þar sem eldsneytis verð í Evrópu mundi hafa veruleg áhrif á verð raforku hér. Það er það sem er í spilunum með þriðja orkupakka ESB, Sem jafnan gengur undir nafninu ACER (Agency for the Cooperation of the Energy Regulators) Slíkt mun þýða umtalsvert hærri orkureikninga fyrir alla landsmenn en mögulega hærri arðgreiðslur til ríkissjóðs. Eða vilja menn að fyrirtækið verði áfram nýtt í þágu þjóðarinnar og það nýti styrk sinn til þess að láta landsmenn alla njóta lágs orkuverðs. Slíkt mundi hafa gríðarlega jákvæð áhrif á samkeppnishæfni allra atvinnugreina. Þetta eru stóru valkostirnir tveir.

Ef áfram verður haldið á braut markaðsvæðingar á raforku í skjóli Evrópskra reglna, þá er óhjákvæmilegt annað en að skipta fyrirtækinu upp. Annars verður aldrei eðlilegur samkeppnismarkaður til staðar.

Hlýðin þjóð í vanda

Íslendingar hafa ekki talið sig hlýðna þjóða, að minnsta kosti ekki frá 1918, þegar þjóðin braust undan valdi hins dansks embættisvalds. Það skref hefur þó verið stigið til lítils, ef hið íslenska embættisvald ætlar að færa okkur undir skrifræðið í Brussel með síendurteknu minni háttar valdaafsali upp í eitt stórt. Burtséð frá fyrstu samningunum milli EFTA og ESB hafa orkulögin frá 2003, þegar við gengum inn í innri markað ESB með raforku verið mestu mistökin. Þau mistök sjá flestir í dag, en eigum við þá nú, þegar knúið er á um innleiðingu þriðja orkupakkans sem kveður á um stofnun ACER að vera hlýðin eða segja, nú er of langt gengið?

Stofnendur Landsvirkjunar voru framsýnt fólk. Þeir gengu svo frá í hinum upphaflegu lögum um Landsvirkjun, að fyrirtækið skyldi aðeins ná inn eðlilegum arði af sölu orku til almennings, en orka til stóriðju yrði á því hærra verði sem meira gengi á auðlindina og fara þyrfti í dýrari virkjanir. Á þennan hátt var það hinn almenni notandi sem naut þess þegar virkjanir afskrifuðust og auðlindarentan fór að koma fram. Þetta hafði í för með sér, að þó munur stóriðjuverðs og almenns verðs væri mikill í upphafi, þá mundi það jafnast. 

Þetta verðlagningakerfi var illu heilli lagt af árið 2003, þegar ný Orkulög voru sett og hin gömlu lög um Landsvirkjun felld úr gildi. Eftir það skal Landsvirkjun koma fram sem hvert annað einkafyrirtæki og ákveða sjálft sína verðlagningu, en má ekki mismuna viðskiptavinum. Almenningur má ekki njóta auðlindarentunnar lengur, hún skal nú rukkuð inn með rafmagnsverðinu og renna síðan í sjóði eigenda. Menn úr stjórnkerfinu spyrja síðan: „Hver ákvað þetta?“ Svarið er: Við ákváðum að láta ESB ráða þessu.

Þriðji orkupakkinn er frá 2009 og meginefni hans er mun strangari markaðsvæðing hér eftir en hingað til. Raforka er á engan hátt venjuleg markaðsvara. Leið þess gegnum raforkunetið verður ekki rakin, en það er hægt að stýra nákvæmlega hvernig peningarnir fara frá þeim sem kaupir til þess sem selur. Það hafa menn nýtt til að koma sér upp eftirlíkingu af frjálsum markaði, þar sem markaðsöflin eru nýtt til að ná fram mestu mögulegu hagræðingu í vinnslu og sölu rafmagns. Þetta hefur sýnt sig að ganga afar vel í orkukerfum eins og því sem er í ESB, en það hefur líka sýnt sig, að það gengur ekki vel þar sem menn hafa jafn hreint vatnsorkukerfi og hér. Þar verður markaðurinn ófrjáls og þvingaður og hætt við margs konar hnökrum á starfsemi hans. 

Besta leiðin til að ná fram hagræðingu í vinnslu rafmagns hér á landi er að stjórna vatnsnotkuninni með hjálp flókinna bestunarforrita líkt og Landsvirkjun gerir. Markaðsvæðing getur engu bætt við þá hagræðingu, en fjölgar hins vegar möguleikum til misnotkunar, sem kallar á flókið eftirlit og aukinn kostnað. Landsvirkjun hefur að auki starfað undir því aðhaldi sem samkeppni um erlenda stóriðju hefur skapað um langt skeið og þess vegna náð að byggja upp afar hagkvæmt kerfi. 

Markaður með raforku í takti við þriðja orkupakka ESB er ætlað að valda hagræðingu á þann hátt, að þær upplýsingar sem felast í hráefnisverðum, framleiðslukostnaðarverðum og markaðnum feli í sér hvata til að sú aflstöð sem getur aukið orkuvinnsluna á hagkvæmastan hátt samkvæmt breytunum hér að ofan, er ræst þegar þörf skapast. Markaðurinn vinnur þannig eins og bestunarforrit gera, en hann vinnur á allt öðrum upplýsingum en þarf til að besta vatnsorkukerfið okkar. Það getur því ekki leitt til annars en óhagræðis að láta þennan markað yfirtak stjórnina á vinnslu auðlinda okkar. 

Það er því afar erfitt að sjá til hvers við eigum efla okkar tilraunir til að koma samskonar markaði á fót eins og umrædd lög ESB gera ráð fyrir og ekki hefur tekist í þau 15 ár sem liðin eru frá því Orkulögin voru sett. Sá aðskilnaður á mismunandi starfsemi raforkugeirans sem nauðsynlegur er til að hægt sé að líta vel eftir hefur þegar kostað mikið og nú skal bæði auka eftirlit með þeim markaði sem ekki gengur að setja upp og auka áhrif ESB á stjórn þessa markaðar. Þetta er óþarfi og beinlínis hættulegt sjálfstæði okkar. Landsnet hefur sýnt í samstarfi við ráðuneytið, framleiðendur og gömlu Orkustofnun, að það er fullfært um að stýra flutningskerfinu. Nýr markaður og nýr eftirlitsaðili þar ofan á er rándýr og óþörf sýndarmennska. 

Fram að þessu hafa embættismenn lagt áherslu á, að vald okkar til að leyfa eða hafna nýrri virkjun auðlindarinnar sé óskert og því talið rétt að samþykkja þriðja orkupakkann. Þeir minnast ekki á þau rekstrarlegu atriði sem hér hafa verið rakinn og valda óhagræðingu og sóun í orkukerfinu. 

Er þekkingu embættismanna svo ábótavant, að þeir gefi ríkisstjórn og Alþingi ráð út frá röngum forsendum? Hugmyndir um að fela gagnslitlum markaðsöflum sem lúta stjórn erlendra aðila stýringu á því hvernig við vinnum raforku úr auðlind okkar er glórulaus sóun á þeim auðlindum sem okkur hefur verið treyst fyrir. Ætlum við að hlýða í blindni evrópsku regluverki með stóru viðbótar skrefi til valdaafsals eða ætlum við að ráða okkar eigin auðlindum í orkuvinnslu og framleiðslu til framtíðar?